E
Eqe
Guest
(2. Bölüm)
Ekeylem : Görevi, çekimi Soru : Tümcede çeşitli öğelerin sıfat, adıl, belirteç ve mi soru sözcüğüyle sorulması (hangi çocuk, kim, nasıl yaptı, baban mı geldi? )
Birleşik tümce kavramı :
Girişik tümce : temel tümce, tümcemsi.
Tümcemsinin kuruluşu : Eylemliklerle (Başlıca eylemlik ekleri:-mek, -me, -iş). Ortaçlarla: (başlıca ortaç ekleri :-ecek,-dik, -miş). Ulaçlarla (başlıca ulaç ekleri : -ip,- erek, -ince…) - Eylemsilerin kişi ekleri alması (gör-dük-üm.gel-me-niz…) - Tümcemsinin çözümlenmesi. - Tümcemsinin, temel tümce içinde görevleri : Yüklem, özne, nesne, dolay tümleci, belirteç tümleci oluşu. - Tümcemsinin bir öğeyi ad ya da sıfat gibi belirtmesi : Bu gün geç kalışımın neden-i, geçen yıl gezdiğimiz şehir…) - Girişik tümcede, belirtme kümesi (tamlama) ile yargı kümesi (tümcemsi) nin ayrımı.
Sıralı tümceler : Bağımlı tümcelerin kuruluşu. Bağımlı tümcelerin, kendi aralarında anlam ilgileri, - Sıralı tümcelerde, tümceler arasına konan noktalama imleri : “ , ; : ” - Bağlaçlı sıralı tümceler. Bağlaçların karşıtlık, ekleme, açıklama, sınırlama anlamları… ( ama, fakat, ayrıca, ve, demek ki, şu var ki ) - Koşul zamanı çekimiyle, ki bağlacıyla bağlanan sıralı tümceler. - Sıralı tümcelerin çözümlenmesi.
Titrem, vurgu. - Tümceye anlamına ve duygusuna göre verilen titrem. - Tümce vurgusu. - Sözcük vurgusu.
Ulama ( nereden aldın )
Karşılaştırma : Eksiklik, eşitlik, üstünlük, en üstünlük aşamaları.
Tırnak ve ayraç imleri : “ ” ( ) - - [ ] . Bunlar arasına alınan sözlerin tümce kuruluşundaki yerleri. - Konuşma çizgisi ( __ ) - Paragraf imi S
Sözcük yapısı : - Yalın, türemiş, birleşik sözcük. - Türeme öğeleri : kök, ek. Ad kökü, eylem kökü. Gövde.
Ad türemesi, eylem türemesi : Ad ve eylem köklerinden ad ve eylem türeten işlek ekler.
Birleşik sözcük oluşumu : - Birleşik sözcüklerin oluşumunda anlam kayması, ses kaynaşması olayları. - Ad tamlaması, sıfat tamlaması, iki sözcüğün yanyana gelmesi yoluyla, iki çekimli eylemle, tümce görünüşüyle oluşan bileşik sözcükler. Sözcük çözümlemesi: Sözcüğün kökü, eki, tümcedeki göreviyle ilgili olarak aldığı ekler. Birleşik sözcük ise, onu oluşturan öğeler….
İkilemeler. Pekiştirme sıfatları. Ünsüz uyumu : - Sert ünsüzler
, f, h, k, p, s, ş, t. - Bunların yanına gelen yumuşak c, d, g harflerinin sertleşip ç, t, k oluşu. - Türkçe sözcükler sonunda b, c, d, g seslerinin bulunmayışı; bunların sertleri olan p, ç, t, k seslerine dönüşmesi. Ünlü ile başlayan bir ek alınca bu seslerin yumuşaması (-bi, -ci, -di, -gi)
Buraya kadar anlatılanlara dayalı olarak sizce, dilbilgisi dersi ayrı bir ders saati içinde mi işlenmeli, yoksa anadili dersinin diğer etkinlikleriyle birlikte mi işlenmeli? Neden?
6. Dilbilgisi Çözümlemeleri
Dilbilgisinde çözümleme, cümlelerin kuruluşunu, sözcüklerin yapısını araştırıp belirtmektir. Cümlenin ya da sözcüğün görev, yapı, kuruluş ve anlam açısından incelenmesi, cümledeki bozukluklarla birlikte, anlam ve kuruluş eksikliklerini , yanlışlıklarını da gösterir. Çözümleme dilbilgisinin ve kurallarının daha iyi öğrenilmesini sağlar.
6.1. Cümle Çözümlemeleri
Cümle çözümüne yüklemi bulunarak başlanır. Cümle eylem cümlesi ise yüklem; çekimli bir eylemdir. Cümle ad cümlesi ise yüklem; ad, adıl, sıfat vb. gibi ad soylu bir sözcüktür. Yarın geleceğim. (Eylem cümlesi) Y. Sana bir sözüm var. ( Ad cümlesi) Y. Hava soğuk(tur). (Ad cümlesi) Y. Birleşik cümlelerde ise çekimli eylemden oluşan yüklemden başka, çoğunlukla eylemsi biçimde olan birkaç yüklem daha bulunur. Özgür düşünceye/susayış / vardı.( O.Hançerlioğlu) Y Y Her/çıkışın /bir/inişi /vardır. (R.N.Güntekin) Y Y Y Cümlelerde kullanım açısından değişik yüklem biçimlerine rastlanır: Kırıta kırıta yürüdü gitti.(iki sözcüklü yüklem) (A.Rasim) …… dönen topa umutla bakıyor, bakıyor, bakıyordu. (Yinelenmiş yüklem) (H.Özkan) Yaşam kimilerine zor ki zor. (Pekiştirilmiş Yüklem) (F.Otyam) Bilmeden, anlamadan, dinlemeden konuşuyordu. ( Ortak Yüklem) Bu sıralı cümle; bağımsız cümlelere şöyle ayrılabilir : Bilmeden konuşuyordu. Anlamadan konuşuyordu. Dinlemeden konuşuyordu. Cümlede yüklemden sonra sırasıyla özne, nesne, tümleç aranır. Özne, cümlede yüklemden sonra, yüklemin belirttiği işi yapanı gösteren öğe olduğu için ikinci derece önem taşır. Tümleçler gerekli olduğu zaman kullanıldığından her cümlede bulunmayabilirler.
6.2. Sözcük Çözümlemesi
Sizce, sözük çalışması nedir? Nasıl yapılmalıdır?
Cümle çözümlemesinden sonra sözcük çözümlemesine geçilmesi bir ilke olmalıdır. Sözcüğün türü ve yapısı, aldığı ekler ve bu eklerin türü, cümlenin kuruluşuyla ve sözcüğün cümledeki göreviyle ilgilidir. Örnek bir cümle alalım, önce cümleyi, sonra da cümleyi oluşturan sözcükleri çözümleyelim: Akşama doğru, çaresiz kalmış bütün yabancılar gibi, ben de istasyondaydım. (N.Tosuner ) istasyondaydım : yüklem ben de : özne akşama doğru : zaman belirteci tümleci öbeği çaresiz kalmış bütün yabancılar gibi : Durum belirteci tümleci öbeği
Sözcük çözümlemesi: istasyon- da-y-dı-m (istasyonda idim) istasyon : yabancı sözcük, ad - da : adın bulunma durumu - y : koruyucu ünsüz dım : ek eylem, belirli geçmiş 1.tekil kişi. -ben de : ben birinci tekil kişi adılı, -de : bağlaç (bile anlamı veren) akşama akşam : yalın, ad soylu sözcük (zaman belirteci) -a : adın yönelme durumu doğru : yalın, ad soylu sözcük (yön belirteci) çaresiz : türemiş sözcük, addan sıfat çare : yabancı (doğu kökenli) sözcük, ad -siz : addan ad soylu sözcük türeten yapım eki kalmış : türemiş sözcük, ortak kal- : eylem kökü -mış : yapım eki, eylemden ad soylu sözcük türeten ek bütün : sıfat yabancılar : türemiş sözcük, ad, çoğul yaban : yabancı (doğu kökenli) sözcük, ad -cı : addan ad soylu sözcük türeten yapım eki -lar : çoğul eki gibi : benzetme ilgeci Sözcük çözümlemelerinin yanında, sözcüklerin anlamlarını, doğru yazılış ve okunuşlarını da öğretmeli, öğrencinin sözvarlığını zenginleştirmesine yardımcı olunmalıdır.
Dilbilgisi çözümlemeleri kaç başlık altında toplanmaktadır? Özetleyiniz. Her bir çözümleme türüne uygun sınıf etkinlikleri geliştiriniz.
7. Yazım ve Eğitimi
Yazım, bir dilin kendi kurallarıyla yazıya geçirilmesidir. Bir sözcüğün yazımı, büyük harf, küçük harf kullanımı, bitişik ve ayrı yazılma, seslere konulacak imler vb. kurallara uyulmakla doğru yazım sağlanır. Yazım yalnız bir biçim sorunu değildir. Doğru yazım doğru okumayı, doğru vurgulamayı, doğru anlamayı sağlar. Yanlış yazım ise gözü aldatır, okumayı ve anlamayı zorlaştırır. Bir sözcük, doğru söylenip, doğru okunup, doğru yazılıp, anlamı da doğru bilinince kazanılmış sayılır. Yazımın anadili eğitiminde önemli bir yeri vardır. Yazım yanlışı da anlatım yanlışı gibi bireysel farklılık göstergesi olabilir. Türk Dilinin yazımı sesçil ( fonetik ) yazımdır. Her ses bir harfle gösterilir.
Sınıfınızda yazım yanlışı yapan öğrenciler var mı? Bu öğrencilerin yazım yanlışlarını gidermek için siz ne tür çalışmalar yapıyorsunuz?
Yazım eğitimi, sözcüklerin doğru yazılışını öğretmeyi, dolayısıyla doğru okumaya ve doğru söylemeye alıştırmayı, karşılaşılan yeni bir sözcüğü tanımayı, yazım kurallarını öğretmeyi, doğru yazma istek ve alışkanlığını kazandırmayı amaçlar. Yazım eğitiminde Türk Dilinin belli başlı kuralları ve özellikleri verilmeli ; öncelikle yazım kılavuzu tanıtılarak hem buradaki kurallar işlenmeli, hem de öğrenci bu kılavuzu kullanmaya alıştırılmalıdır.
Örneğin;
• Özel adların yazımı,
• Yabancı adların yazımı,
• Gün ve ay adlarının yazımı,
• Tarihlerin yazımı,
• Ünlü uyumları,
• Yapım ve çekim eklerinin eklendiği sözcüğün kök ve gövde ünlülerine uyması,
• Ünsüzlerin birbirine etkisi,
• Ünsüzlerin ünlülere etkisi,
• Birleşik sözcükler ve yazımı,
• Düzeltme imi,
• Kesme imi,
• Kısaltmalar,
• Noktalama imleri vb. konular işlenmelidir. Bunlar örnek olarak verildiğinden öğretmen burada bulunmayan konuları da ele alıp işlemelidir. Doğru yazım alışkanlığı, bilgiyle birlikte çalışma ve alıştırma ile oluşur. Ağabey yerine abi, değil yerine diyil, diyl, diil, geleceğim yerine gelcem, gelecim gibi kullanımlara rastlanabilir. Bunlar alıştırma çalışmalarıyla düzeltilebilir. Yazılarda ve okuma parçalarında rastlanılan değişik yazım örnekleri, yazım ve sorunları konusunda tartışmalar yapmak (Hangi sözcüklerdeki hangi sesin üzerine (^) düzeltme imi koyarız ? Neden?), yazım konusunda kendi güçlüklerini sorup, tartışmak, yazım eğitimine ilgiyi artırır.
Özet
• Dilbilgisi, dilin işleyişini, düzenini ve dil kullanımının kurallarını inceleyen dil bilimidir.
• Yeryüzündeki dillerin oluşumlarını, evrimlerini, gelişmelerini, dil olaylarını inceleyen bilim de dilbilimdir.
• Dilbilgisi öğretiminin temel amacı, dil öğretiminin diğer bütün alan ve çalışmalarında olduğu gibi, öğrencilerin, anadillerini doğru ve etkili bir biçimde kullanmalarını öğretmektir.
• Dilbilgisi öğretiminde ezberden uzak, işlevsel ve uygulamalı bir yöntem izlenmeli; okuma, yazma ve konuşma öğretimi çalışmalarıyla koşut götürülmelidir.
• Dilbilgisi konularıyla ilgili sınavlar, anadili dersinin genel sınavları içinde yapabileceği gibi, ayrı olarak da yapılabilir. Ancak dilbilgisi soruları salt kurallarla ilgili olmamalı, uygulamaya da yönelik olmalıdır.
Ekeylem : Görevi, çekimi Soru : Tümcede çeşitli öğelerin sıfat, adıl, belirteç ve mi soru sözcüğüyle sorulması (hangi çocuk, kim, nasıl yaptı, baban mı geldi? )
Birleşik tümce kavramı :
Girişik tümce : temel tümce, tümcemsi.
Tümcemsinin kuruluşu : Eylemliklerle (Başlıca eylemlik ekleri:-mek, -me, -iş). Ortaçlarla: (başlıca ortaç ekleri :-ecek,-dik, -miş). Ulaçlarla (başlıca ulaç ekleri : -ip,- erek, -ince…) - Eylemsilerin kişi ekleri alması (gör-dük-üm.gel-me-niz…) - Tümcemsinin çözümlenmesi. - Tümcemsinin, temel tümce içinde görevleri : Yüklem, özne, nesne, dolay tümleci, belirteç tümleci oluşu. - Tümcemsinin bir öğeyi ad ya da sıfat gibi belirtmesi : Bu gün geç kalışımın neden-i, geçen yıl gezdiğimiz şehir…) - Girişik tümcede, belirtme kümesi (tamlama) ile yargı kümesi (tümcemsi) nin ayrımı.
Sıralı tümceler : Bağımlı tümcelerin kuruluşu. Bağımlı tümcelerin, kendi aralarında anlam ilgileri, - Sıralı tümcelerde, tümceler arasına konan noktalama imleri : “ , ; : ” - Bağlaçlı sıralı tümceler. Bağlaçların karşıtlık, ekleme, açıklama, sınırlama anlamları… ( ama, fakat, ayrıca, ve, demek ki, şu var ki ) - Koşul zamanı çekimiyle, ki bağlacıyla bağlanan sıralı tümceler. - Sıralı tümcelerin çözümlenmesi.
Titrem, vurgu. - Tümceye anlamına ve duygusuna göre verilen titrem. - Tümce vurgusu. - Sözcük vurgusu.
Ulama ( nereden aldın )
Karşılaştırma : Eksiklik, eşitlik, üstünlük, en üstünlük aşamaları.
Tırnak ve ayraç imleri : “ ” ( ) - - [ ] . Bunlar arasına alınan sözlerin tümce kuruluşundaki yerleri. - Konuşma çizgisi ( __ ) - Paragraf imi S
Sözcük yapısı : - Yalın, türemiş, birleşik sözcük. - Türeme öğeleri : kök, ek. Ad kökü, eylem kökü. Gövde.
Ad türemesi, eylem türemesi : Ad ve eylem köklerinden ad ve eylem türeten işlek ekler.
Birleşik sözcük oluşumu : - Birleşik sözcüklerin oluşumunda anlam kayması, ses kaynaşması olayları. - Ad tamlaması, sıfat tamlaması, iki sözcüğün yanyana gelmesi yoluyla, iki çekimli eylemle, tümce görünüşüyle oluşan bileşik sözcükler. Sözcük çözümlemesi: Sözcüğün kökü, eki, tümcedeki göreviyle ilgili olarak aldığı ekler. Birleşik sözcük ise, onu oluşturan öğeler….
İkilemeler. Pekiştirme sıfatları. Ünsüz uyumu : - Sert ünsüzler
Buraya kadar anlatılanlara dayalı olarak sizce, dilbilgisi dersi ayrı bir ders saati içinde mi işlenmeli, yoksa anadili dersinin diğer etkinlikleriyle birlikte mi işlenmeli? Neden?
6. Dilbilgisi Çözümlemeleri
Dilbilgisinde çözümleme, cümlelerin kuruluşunu, sözcüklerin yapısını araştırıp belirtmektir. Cümlenin ya da sözcüğün görev, yapı, kuruluş ve anlam açısından incelenmesi, cümledeki bozukluklarla birlikte, anlam ve kuruluş eksikliklerini , yanlışlıklarını da gösterir. Çözümleme dilbilgisinin ve kurallarının daha iyi öğrenilmesini sağlar.
6.1. Cümle Çözümlemeleri
Cümle çözümüne yüklemi bulunarak başlanır. Cümle eylem cümlesi ise yüklem; çekimli bir eylemdir. Cümle ad cümlesi ise yüklem; ad, adıl, sıfat vb. gibi ad soylu bir sözcüktür. Yarın geleceğim. (Eylem cümlesi) Y. Sana bir sözüm var. ( Ad cümlesi) Y. Hava soğuk(tur). (Ad cümlesi) Y. Birleşik cümlelerde ise çekimli eylemden oluşan yüklemden başka, çoğunlukla eylemsi biçimde olan birkaç yüklem daha bulunur. Özgür düşünceye/susayış / vardı.( O.Hançerlioğlu) Y Y Her/çıkışın /bir/inişi /vardır. (R.N.Güntekin) Y Y Y Cümlelerde kullanım açısından değişik yüklem biçimlerine rastlanır: Kırıta kırıta yürüdü gitti.(iki sözcüklü yüklem) (A.Rasim) …… dönen topa umutla bakıyor, bakıyor, bakıyordu. (Yinelenmiş yüklem) (H.Özkan) Yaşam kimilerine zor ki zor. (Pekiştirilmiş Yüklem) (F.Otyam) Bilmeden, anlamadan, dinlemeden konuşuyordu. ( Ortak Yüklem) Bu sıralı cümle; bağımsız cümlelere şöyle ayrılabilir : Bilmeden konuşuyordu. Anlamadan konuşuyordu. Dinlemeden konuşuyordu. Cümlede yüklemden sonra sırasıyla özne, nesne, tümleç aranır. Özne, cümlede yüklemden sonra, yüklemin belirttiği işi yapanı gösteren öğe olduğu için ikinci derece önem taşır. Tümleçler gerekli olduğu zaman kullanıldığından her cümlede bulunmayabilirler.
6.2. Sözcük Çözümlemesi
Sizce, sözük çalışması nedir? Nasıl yapılmalıdır?
Cümle çözümlemesinden sonra sözcük çözümlemesine geçilmesi bir ilke olmalıdır. Sözcüğün türü ve yapısı, aldığı ekler ve bu eklerin türü, cümlenin kuruluşuyla ve sözcüğün cümledeki göreviyle ilgilidir. Örnek bir cümle alalım, önce cümleyi, sonra da cümleyi oluşturan sözcükleri çözümleyelim: Akşama doğru, çaresiz kalmış bütün yabancılar gibi, ben de istasyondaydım. (N.Tosuner ) istasyondaydım : yüklem ben de : özne akşama doğru : zaman belirteci tümleci öbeği çaresiz kalmış bütün yabancılar gibi : Durum belirteci tümleci öbeği
Sözcük çözümlemesi: istasyon- da-y-dı-m (istasyonda idim) istasyon : yabancı sözcük, ad - da : adın bulunma durumu - y : koruyucu ünsüz dım : ek eylem, belirli geçmiş 1.tekil kişi. -ben de : ben birinci tekil kişi adılı, -de : bağlaç (bile anlamı veren) akşama akşam : yalın, ad soylu sözcük (zaman belirteci) -a : adın yönelme durumu doğru : yalın, ad soylu sözcük (yön belirteci) çaresiz : türemiş sözcük, addan sıfat çare : yabancı (doğu kökenli) sözcük, ad -siz : addan ad soylu sözcük türeten yapım eki kalmış : türemiş sözcük, ortak kal- : eylem kökü -mış : yapım eki, eylemden ad soylu sözcük türeten ek bütün : sıfat yabancılar : türemiş sözcük, ad, çoğul yaban : yabancı (doğu kökenli) sözcük, ad -cı : addan ad soylu sözcük türeten yapım eki -lar : çoğul eki gibi : benzetme ilgeci Sözcük çözümlemelerinin yanında, sözcüklerin anlamlarını, doğru yazılış ve okunuşlarını da öğretmeli, öğrencinin sözvarlığını zenginleştirmesine yardımcı olunmalıdır.
Dilbilgisi çözümlemeleri kaç başlık altında toplanmaktadır? Özetleyiniz. Her bir çözümleme türüne uygun sınıf etkinlikleri geliştiriniz.
7. Yazım ve Eğitimi
Yazım, bir dilin kendi kurallarıyla yazıya geçirilmesidir. Bir sözcüğün yazımı, büyük harf, küçük harf kullanımı, bitişik ve ayrı yazılma, seslere konulacak imler vb. kurallara uyulmakla doğru yazım sağlanır. Yazım yalnız bir biçim sorunu değildir. Doğru yazım doğru okumayı, doğru vurgulamayı, doğru anlamayı sağlar. Yanlış yazım ise gözü aldatır, okumayı ve anlamayı zorlaştırır. Bir sözcük, doğru söylenip, doğru okunup, doğru yazılıp, anlamı da doğru bilinince kazanılmış sayılır. Yazımın anadili eğitiminde önemli bir yeri vardır. Yazım yanlışı da anlatım yanlışı gibi bireysel farklılık göstergesi olabilir. Türk Dilinin yazımı sesçil ( fonetik ) yazımdır. Her ses bir harfle gösterilir.
Sınıfınızda yazım yanlışı yapan öğrenciler var mı? Bu öğrencilerin yazım yanlışlarını gidermek için siz ne tür çalışmalar yapıyorsunuz?
Yazım eğitimi, sözcüklerin doğru yazılışını öğretmeyi, dolayısıyla doğru okumaya ve doğru söylemeye alıştırmayı, karşılaşılan yeni bir sözcüğü tanımayı, yazım kurallarını öğretmeyi, doğru yazma istek ve alışkanlığını kazandırmayı amaçlar. Yazım eğitiminde Türk Dilinin belli başlı kuralları ve özellikleri verilmeli ; öncelikle yazım kılavuzu tanıtılarak hem buradaki kurallar işlenmeli, hem de öğrenci bu kılavuzu kullanmaya alıştırılmalıdır.
Örneğin;
• Özel adların yazımı,
• Yabancı adların yazımı,
• Gün ve ay adlarının yazımı,
• Tarihlerin yazımı,
• Ünlü uyumları,
• Yapım ve çekim eklerinin eklendiği sözcüğün kök ve gövde ünlülerine uyması,
• Ünsüzlerin birbirine etkisi,
• Ünsüzlerin ünlülere etkisi,
• Birleşik sözcükler ve yazımı,
• Düzeltme imi,
• Kesme imi,
• Kısaltmalar,
• Noktalama imleri vb. konular işlenmelidir. Bunlar örnek olarak verildiğinden öğretmen burada bulunmayan konuları da ele alıp işlemelidir. Doğru yazım alışkanlığı, bilgiyle birlikte çalışma ve alıştırma ile oluşur. Ağabey yerine abi, değil yerine diyil, diyl, diil, geleceğim yerine gelcem, gelecim gibi kullanımlara rastlanabilir. Bunlar alıştırma çalışmalarıyla düzeltilebilir. Yazılarda ve okuma parçalarında rastlanılan değişik yazım örnekleri, yazım ve sorunları konusunda tartışmalar yapmak (Hangi sözcüklerdeki hangi sesin üzerine (^) düzeltme imi koyarız ? Neden?), yazım konusunda kendi güçlüklerini sorup, tartışmak, yazım eğitimine ilgiyi artırır.
Özet
• Dilbilgisi, dilin işleyişini, düzenini ve dil kullanımının kurallarını inceleyen dil bilimidir.
• Yeryüzündeki dillerin oluşumlarını, evrimlerini, gelişmelerini, dil olaylarını inceleyen bilim de dilbilimdir.
• Dilbilgisi öğretiminin temel amacı, dil öğretiminin diğer bütün alan ve çalışmalarında olduğu gibi, öğrencilerin, anadillerini doğru ve etkili bir biçimde kullanmalarını öğretmektir.
• Dilbilgisi öğretiminde ezberden uzak, işlevsel ve uygulamalı bir yöntem izlenmeli; okuma, yazma ve konuşma öğretimi çalışmalarıyla koşut götürülmelidir.
• Dilbilgisi konularıyla ilgili sınavlar, anadili dersinin genel sınavları içinde yapabileceği gibi, ayrı olarak da yapılabilir. Ancak dilbilgisi soruları salt kurallarla ilgili olmamalı, uygulamaya da yönelik olmalıdır.