Tümevarım nedir sorusuna şu şekilde yanıt vermek mümkündür: Tek tek olgulardan yola çıkarak genel önermelere ulaşabilmek için izlenen düşünme yoluna, tümevarım ya da endüksiyon denir. Diğer bir deyişle özelden genele, tikelden tümele giden akıl yoludur. Tümevarım, tekil ve tikelden tümeli, özelden geneli çıkaran uslamlama yöntemidir.
Tümevarımsal akıl yürütme yöntemi, bilimsel önemini 17. ve 18. yüzyıllarda kazanmış ve Francis Bacon, Galileo, Newton ve John Stuart Mill’in katkılarıyla bir hayli gelişmiştir.
Francis Bacon, bilimsel araştırma yönteminin felsefi içeriğini saptayarak tümevarımı şöyle tanımlamıştır: “Tümevarım; bilmek için sınamak, gözlemlemek, olayları çözümlemek ve sonra ayrı olaylardan genellemeler yapmak ve sonuçlar çıkarma yöntemidir.”
Deneysel bilimler, olaylardan yasalara götüren bir yöntem olan tümevarım yöntemini kullanırlar. Örneğin bir buz parçasının ateş üstünde eridiğini birçok kez görsek “ateş buzu eritir” tümevarımını uslamlarız. Bilim, şöyle bir tasımlama yaparak bunu yasalaştırır: Birinci öncüle nedensellik ilkesini koyar ve “aynı nedenler aynı koşullarda aynı sonuçlar verir” der.
İkinci öncüle deneylerimizin sonuçlarını yerleştirir ve “ateş buzu eritir” der. Sonra bu sonucu tümelleyip bilimsel bir yasa haline getirir ve “ısı her zaman buzu suya dönüştürür” der. Bu yasayı bilimsel olarak ortaya koyan, görüldüğü gibi, nedensellik ilkesidir, sadece gözlemlerimiz ve deneylerimiz değildir.
Tümevarım, parçalardan yola çıkarak bütünü ortaya koyabilmektir.
ŞEKİLSEL TÜMEVARIM NEDİR?
Tümevarım, zihnin tikelden tümele gidiş yoludur. Bir bütünün parçalarına dayanarak o bütün hakkında bir hüküm vermeye tümevarım denir. Tümevarım, eksik veya tam olarak karşımıza çıkabilir. Tam tümevarım, bir bütünü oluşturan parçaların hepsini tek tek ele alarak o bütün hakkında bir yargıya varmaya denir. Buna şekilsel tümevarım da denilmektedir.Şekilsel tümevarıma bir örnek:
- Pazartesi, salı, çarşamba, perşembe, cuma, cumartesi ve pazar günlerinin hepsi 24 saattir.
- Pazartesi, salı, çarşamba, perşembe, cuma, cumartesi ve pazar günleri bir haftanın bütün günleridir.
- O hâlde haftanın günleri, 24’er saattir.
EKSİK TÜMEVARIM NEDİR?
Eksik tümevarım ya da diğer adlarıyla büyültücü tümevarım ya da bilimsel tümevarım ise bir bütünü oluşturan parçaların hepsine değil de bir kısmına bakarak bütün hakkında hüküm vermek ve kanunlara ulaşmak demektir. Örneğin Arşimed, suya batan birkaç cismi üst üste gözlemleyerek bu gözlemleri sonucunda o meşhur çıkarımına ulaşmıştır:Burada da görüleceği üzere Arşimed, aynı sonuca ulaşan birkaç gözlem sonucunda genel bir kanıya varmış ve hükmünü bu yönde vermiştir. İşte deneysel bilimlerin kullandığı tümevarım, bu eksik tümevarımdır. Eksik tümevarımlarda varılan sonuç belkili bir sonuçtur. Örneğin birçok kedinin kuyruklu olduğuna bakarak bütün kedilerin kuyruklu olduğu yolunda tümevarımsal bir sonuç çıkarırız, ne var ki Man adalarında yaşayan kediler kuyruksuzdur. Bu yüzden “bütün kediler kuyrukludur” dememiz daha doğru olurdu.“Bir sıvıya daldırılan bir cisim, aşağıdan yukarıya doğru bir itme kuvvetinin etkisinde kalır. Bu kuvvet, cismin taşırdığı sıvının ağırlığına eşittir.”
Eksik tümevarıma bir örnek:
- İnsan canlıdır ve beslenir.
- Hayvan canlıdır ve beslenir.
- Bitki canlıdır ve beslenir.
- O hâlde tüm canlılar beslenir.
Bu iki tümevarım biçimi arasında şöyle bir fark söz konusudur: Birinci tümevarımda, yani tam tümevarımda sonuç zorunludur. İkinci tümevarımda, yani eksik tümevarımda ise sonuç olumsal, yani muhtemeldir. Klasik mantık disiplininin uğraştığı ve ele aldığı tümevarım, birinci türden tümevarımdır. Şimdi birinci türden tümevarıma, yani tam tümevarıma bir örnek daha vereceğiz ve bu örnek Aristoteles’in doğrudan kendi örneği olacak. Aristoteles şöyle bir örnek ortaya koymuştur:
- İnsan, at ve katır uzun ömürlü canlılardır.
- Bütün safrasız hayvanlar; insan, at ve katırdır.
- O hâlde bütün safrasız hayvanlar uzun ömürlüdür.
TÜMEVARIM NEDİR?
- Tekil olandan, özel olandan genel olana giden, tek tek olgulardan genel önermelere varan yöntem; burada ve şimdi gözlenilmiş olanlardan belli bir türün bütün durumları için geçerli olan yasaya gider. Tam olan tümevarım (Lat. inductio compléta)’da olanaklı olan bütün durumlar araştırılmıştır, bundan dolayı mantıkça zorlayıcı bir niteliği vardır; tam olmayan, bundan böyle olasılı olan tümevarımdan (Lat. inductio incompleta) tam olanı ayırmak gerekir.
- Teklik olandan, özel olandan genel olana giden, tek tek olgulardan genel önermelere varan yöntem, istikra, endüksiyon.
- Kişilerin, özellikle bilim adamlarının gözlem ve deneylere dayanarak yeni varsayımları benimsemeleri süreci.
- Tek tek olgulardan genel önerilere geçmek üzere izlenen düşünme ve inceleme yolu.
- Özelden genele, tikelden tümele giderek ya da olguların gözleminden genelliklere vararak bilgi üretme yöntemi.
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 3. Sınıf “Klasik Mantık” ve “Modern Mantık” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM)