Birûnî (Ebu Reyhan)

[KRSAG=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/ff/Biruni-russian.jpg][/KRSAG]
Bîrûnî (4 Eylül 973 - 13 Aralık 1051), Fars bilgin ve hezârfen. Tam adı Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî'dir (Farsça: بیرونی , Arapça: ابو الريحان محمد بن احمد البيروني).

Batı dillerinde adı Alberuni veya Aliboron olarak geçer. Gökbilim, matematik, doğa bilimleri,astroloji, coğrafya ve tarih alanındaki çalışmalarıyla tanınır
Hayatı
Bîrûnî, [[Orta Asya]]'da tarihi bir bölge olan [[Harezm]]'de doğdu. Küçük yaşta babasını kaybetti. [[Harezm]]'de Afrigoğulları (Âl-i Irak) hanedanı tarafından korundu, sarayda [[matematik]] ve astroloji eğitimi aldı. Buradaki hocaları [[Ebu Nasr Mansur|İbn-i Irak]] ve [[Abdussamed bin Hakîm]]'dir. Bu dönemde daha 17 yaşındayken ilk kitabını yazdı. Harezm, Me'mûnîler hanedanının yönetimine girince Bîrûnî de [[İran]]'a giderek bir süre burada yaşadı. Daha sonra ise [[Ziyârîler]] tarafından korunmaya başlandı. [[El Âsâr'ul Bâkiye]] adlı kitabını Ziyârîlerin sarayında yazmıştır. İki yıl da burada çalıştıktan sonra memleketine geri döndü ve [[Ebu'l Vefa el-Buzcani|Ebu'l Vefâ]] ile gök bilim ve astroloji üzerine çalışmaya başladı.

1017'de [[Gazneli Mahmut]], [[Harezm]]'i zapt ettiğinde Birûnî de [[Gazni|Gazne]] şehrine gelerek burada [[Gazneliler]]'in himayesine girdi. Sarayda büyük itibar gördü ve Gazneli Mahmut'un [[Hindistan]] seferine katıldı. Burada Hint bilim adamlarının dikkatini çekti ve Hint ülkesi alınınca da [[Nendene]] şehrine yerleşerek bilimsel çalışmalarına burada devam etti. [[Sanskritçe]]yi öğrenerek Hint toplumunun yaşamı ve kültürü üzerine çalıştı.

Buradan tekrar [[Gazne]] şehrine döndü ve yaşamının geri kalan kısmını bu şehirde tamamladı. Bu dönem Bîrûnî'nin en verimli zamanı sayılmaktadır. Uzun zamandır hazırladığı [[Tahdîdu Nihâyet'il Emâkin]] adlı eserini bu döneme denk gelen 1025 yılında yayınladı. Astronomi üzerine yazdığı Kanûn-i Mes'ûdî adlı eserini Gazneli Mahmud'un oğlu Sultan Mesud'a ithaf etmiştir. Birûni 13 Aralık 1048 yılında vefat etmiştir.
Çalışmaları
Çok yönlü bir bilim adamı olan El-Birûnî, ilköğrenimini Yunan bir bilginden aldı. Tanınmış ve seçkin bir aileden gelen Harezmli matematikçi ve gökbilimci Ebu Nasr Mansur tarafından kollanan El-Birûnî, ilk çalışmalarını bu âlimin yanında yaptı. İlk eseri, "Asar-ül Bakiye"dir.

El-Bîrûnî’nin eserlerinin sayısı yüz seksen civarındadır. Yetmiş adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitabı bulunmaktadır. Tıp, biyoloji, bitkiler, madenler, hayvanlar ve yararlı otlar üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Ancak bu eserlerden sadece yirmi yedisi günümüze kadar gelebilmiştir. Özellikle Bîrûnî'nin eserlerinin Orta Çağ'da Latinceye çevrilmemiş olması, kitaplarının ağır bir dille yazılmış olmasının bir sonucudur. Ancak Bîrûnî kendisinin de dediği gibi, yapıtlarını sıradan insanlar için değil bilginler için yazmaktaydı.
[KRSOL=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Lunar_eclipse_al-Biruni.jpg/1280px-Lunar_eclipse_al-Biruni.jpg]El-Birûni'nin Ay'ın farklı durumlarını gösteren modellemesi.[/KRSOL]
Yine Harezmi "Zîci'nin Temelleri" adlı yapıtının 12. yüzyılda Abraham ben Ezra tarafından İbraniceye çevrildiği bilinmektedir. Batı'nın Birûni ilgisi ise 1870'lerde başladı. O günden bugüne Birûni eserlerinin bazılarının tamamı veya bir kısmı Almanca ve İngilizceye çevrildi.

Mektuplarından, Bîrûnî'nin Aristo'yu bildiği anlaşılır. İbn Sînâ gibi önemli bilginlerle beraber çalışan Bîrûnî, Hindistan'a birçok kez gitti. Bu nedenle Hindistan'ı konu alan bir kitap yazdı. Onun bu kitabı birkaç dile çevrildi. Birkaç dile çevrilen bu kitap çoğu bilgine örnek oldu. Birûni’nin bir tane de romanı vardır.
Matematik
Bîrûnî'nin matematikçi yönü, en çok bilinen yönüdür. Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Bîrûnî, trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk kişi olup sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmiştir. Bîrûnî’nin bu yönü batı dünyası tarafından ancak iki asır sonra keşfedilip kullanılabilmiştir.

Bîrûnî’nin trigonometriyi kullanarak bir dağın yüksekliğini ölçtüğü, sonra da yükseltisini bildiği bu noktadan ufuk alçalması açısının ölçülmesi yoluyla meridyen yayı uzunluğunu hesaplaması da geometri açısından önemli bir çalışmasıdır. Meridyen yayı uzunluğunun ilk kez Bîrûnî tarafından bu yöntemle bulunması yaygın bir kanıdır. Ancak Bîrûnî bu yöntemi başka bir bilginden aldığını belirtmiştir
Astronomi
[KRSAG=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Abu_Reyhan_Biruni-Earth_Circumference.svg/1024px-Abu_Reyhan_Biruni-Earth_Circumference.svg.png]Biruni tarafından Dünya'nın çapı ve çevresini ölçme için önerilen ve kullanılan diagram[/KRSAG]
Bîrûnî'nin astronomi alanında yaptığı çalışmaların başında Sultan Mesut'a 1010'da sunduğu "Mesudî fi'l Heyeti ve'n-Nücum" adlı yapıtı gelmektedir. Bu yapıt günümüze gelmiş olup bu konuda yaptığı çalışmalarının bir kısmı kayıptır. Kanun adlı eserinde Aristo ve Batlamyus'un görüşlerini tartışma konusu yaparak Dünya'nın kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması bilim tarihi açısından önemlidir. Ancak bu konuda kesin bir sonuca varamadığı varsayılan Bîrûnî'nin günümüze değin bu konuda bir eseri ulaşmamıştır.

"Nihâyâtü'l-Emâkin" (Türkçe: Mekânların Sonları) adlı yapıtı, coğrafyadan, jeoloji ve jeodeziye kadar bir dizi konudaki yazılarını içerir. Sultan Mesut'a sunduğu "el-Kanunü'l-Mesudi", Bîrûnî’nin astronomi alanındaki en önemli yapıtıdır. Bilim tarihçilerine göre o, Kopernik'le başlayan çağdaş astronominin temellerini atmıştır.

Ayrıca gerilim düzleminin gök apsisine göre eğikliğini de (enlem eğikliği) Kas, Gürgenç ve Gazne'de yaptığı çeşitli hesaplamalarla aslına çok yakın değerlerde bulmuştur. Ayrıca birçok elementli ve bileşikli hesaplayabilmiştir. Boylamın belirlenmesi gerilimininkine nazaran daha zor olduğundan Bîrûnî, iki nokta arasındaki boylam farkını enleme ve aradaki toplam uzaklığa dayanan bir formülle hesaplama yoluna gitmiş, ölçme ve gözlemlerinde hata payını en aza indirgemek için uğraşmıştır. Bunun yanında gözlem aletlerinin boyutunu büyütmek yerine onları çapraz çizgilere bölmeleyerek duyarlılığı arttıracağını keşfederek verniye ilkesinin temellerini atmıştır. Aşağıda ekliptik eğimin değerini bulan bazı bilim adamlarının ortaya attığı sayı değerleri bulunmaktadır:
Bilim adamı​
Yıl​
Ekliptik eğimi​
Batlamyus​
-​
23 50’​
El Me'mun astronomları​
832​
23 33’ 39”​
Sâbit bin Kurre​
875​
23 30’ 30’’​
El-Battânî​
880​
23 35’​
El-Bîrûnî​
995​
23 27’​
Tycho Brahe​
1790​
23 30’​
Bradley​
1750​
23 38’.3​
Modern ölçütler​
1950
23 26’.7​
 

lalala

Moderator
Moderator
Katılım
9 May 2019
Mesajlar
833
Tepkime puanı
877
Puanları
0
Yaş
35
Cinsiyet
Kadın
Bilimin temel taşı, çağın ötesindeki evrensel deha, matematik, astronomi, fizik, tıp, coğrafya, din konularında önemli bilgiler vermiştir. Sezeryanın nasıl yapıldığını gösteren ilk bilim insanıdır.
 
Üst
Alt