15. Yüzyılda Şiirde ve Nesirde İstanbul
1453’e kadar bütün milletler gibi Türklerin de fethetmek istedikleri bir şehir olan İstanbul, bu tarihten itibaren Türk edebiyatının belli başlı konuları arasında yer almıştır. Gerek sözlü gerek yazılı manasıyla halk edebiyatında gerek klâsik Türk edebiyatında İstanbul, çok önemli bir figür olarak dikkat çekmiştir.
Sonraki dönemlerde şiir ve nesirde İstanbul’un yeri gittikçe genişlemiş ve Türk edebiyatının içinde İstanbul şiir ve yazıları özel ve önemli bir ağırlık edinmiştir. Öyle ki Nedîm, Yahya Kemal, Orhan Veli, Necip Fâzıl gibi adı İstanbul şairine çıkmış isimlere Türk edebiyatının hemen her döneminde rastlamak olanaklı hale gelmiştir.
A. Sırrı Levend, İstanbul’un klâsik Türk şiirinde ilim ve irfan kaynağı olması, iyinin de kötünün de aradığını orada bulabilmesi, havasının ve suyunun emsalsiz olması, güzelleri, konuşmadaki zarâfet, her şeyin en iyisinin ve en güzelinin orada bulunması gibi özellikleriyle yer aldığına işaret etmektedir.
Bu devrin önemli isimlerinden Cafer Çelebi’nin Hevesnâme adlı eserinde de övgü ve hayranlık duyguları içinde, İstanbul’la ilgili tasvirler ve tanıtımlar yer almaktadır.
İstanbul, 1453’te fethiyle beraber, Türk edebiyatında ayrı ve özel bir konuma yükselmiştir.
Sevâhilnâme (sâhilnâme), dâriyye, şehrengîz gibi edebî ürünlerde; başta Boğaz ve bağları dahil olmak üzere İstanbul’un doğal güzellikleri yanında yeni yeni inşâ edilmeye başlayan camiler, mescidler, saraylar, hamamlar, eğlenceler; şairler, yazarlar, ilim adamları, sanatçılar ve bunları koruyup gözeten yöneticiler konu edinilmiştir.
Bunların dışında İstanbul üzerine bir çok halk ve divan şairi şiir söylemiş; İstanbul’un güzelliklerini ve değerlerini Türk şiirine yansıtmışlardır. 15. Yüzyıl şairlerinden Celîlî, bir şehrengizinde (Şehrengîz-i İstanbul ve İznik) İznik’le beraber İstanbul’u hem tanıtır hem de över.
Bu arada Fatih’in muhitinde yer alan ve saray tarafından desteklenen bir çok şair arasında yer alan Hamîdî de bir kasidesini sırf İstanbul’a ayırmıştır. Aşağıda ilki İstanbul fâtihi Avnî’ye ait dahil olmak üzere, bu devrin şairlerine ait İstanbul konulu birkaç örnek beyit verilmiştir.
Bağlamaz firdevse gönlini Galata’yı gören
Kâfir olur ey Müselmânlar o tersâyı gören (Avnî)
firdevs: cennet; tersâ: Hristiyan güzeli
Geçmiş ki hayıf Mihrî Amâsiyye’de ömrün
Kostantini’de âkil isen gitme kal imdi (Mihrî)
âkil: akıllı; imdi: şimdi, artık; hayıf: yazık
Câmi‘-i ravzalar ma‘mûr u âbâd
Dıraht-ı mîvedâr u serv ü şimşâd (Cafer Çelebi)
ravza: bahçe; âbâd: mamur; bayındırdıraht-ı mîvedâr: meyveli ağaç
Bir meh-i Ken‘an-ı hûban içre eyle ihtiyâr
Sanma kim şehr-i Stanbul içre Yusuf kahtı var (Cemâlî)
meh-i Ken‘an-ı hûbân: güzellerin Kenan ayı; kaht: kıtlık
Yâr ile gezdim Hisâr’ın cümle bâğ-ı râğını
Beykoz’un seyritdirüp geşt itdim Alemdağı’nı (Cemâlî)
râğ: bağ; geşt itmek: gezmek, gezinmek
-Alinti-